Pet ognjišta za jedan ljudski vek
Zahvaljujući desetogodišnjim istraživanjima politikologa Miloša Meljanca mnogi su prvi put saznali za sudbinu 35.000 stanovnika Vojne krajine koji su naselili prostore današnje Severne Makedonije između dva rata
Publicista Miloš Meljanac je više od deset godina istraživao i prikupljao materijal o seobama kolonista iz Dalmacije između dva svetska rata. Tako je nastala monografija „Pet ognjišta dalmatinskih kolonista”.
Po oceni istoričara to je izuzetno značajan poduhvat za domaću istoriografiju koji donosi i neka nova, do sada nepoznata ili tek uzgred spomenuta saznanja. Jedno od najvažnijih zasluga autora što je detaljno i precizno progovorio o naseljavanju današnje Severne Makedonije Srbima iz Severne Dalmacije, Bosne, Like, Korduna....
Do sada se spominjala jedino kolonizacija Kosova i Metohije pretežno stanovnicima Crne Gore i Hercegovine, a u monografiji se govori i o 35.000 mahom Krajišnika, koji su naselili prostore na jugu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca od 1922. do 1925. godine.
Priča o dalmatinskim kolonistima
–Od ideje o ostavljanju pisanog traga o dalmatinskim kolonistima, pa sve do štampanja knjige uzdao sam se samo „u se i u svoje kljuse”. Važnost teme koju obrađujem prepoznao je dr Vladan Ž. Jovanović iz Instituta za noviju istoriju Srbije, koji je doktorirao na temi Vardarske banovine i svesrdno mi pomogao. Knjiga ima više od 200 do sada neobjavljenih fotografija i arhivskih dokumenata – ističe naš sagovornik.
Meljanac je do odlaska na studije živeo u Sutjesci kod Zrenjanina, selu u kojem je živeo najveći broj dalmatinskih naseljenika i njihovog potomstva, a oni su pre toga niz godina proveli u Makedoniji, u okolini Prilepa. Zapisivao je priče starijih ljudi s prela, posebno iz familije Meljanac, išao po kućama i intervjuisao vremešne seljane, prikupljao fotografije i dokumenta iz porodičnih kolekcija. Od svojih meštana dobijao je putokaze ka drugim Dalmatincima, pa s kamerom krstario po vojvođanskim i šumadijskim selima i gradovima i obogaćivao bazu podataka.
Morao se osloniti na arhivsku građu. Tako je u Arhivu Jugoslavije u Beogradu proveo nekoliko meseci, jedan dan u Državnom arhivu Makedonije u Skoplju, gde nije bilo vrednije građe i četiri-pet dana u odeljenju u Prilepu. A na makedonskom prostoru veliku pomoć pružili su mu preostali malobrojni potomci dalmatinskih naseljenika.
Međuratna agrarna reforma i kolonizacija jedna je od tema koja se gotovo uopšte nije izučavala i istraživala u novijoj srpskoj i jugoslovenskoj istoriografiji. Naseljavanje dalmatinskog stanovništva iz Vrličke krajine i Bukovice u Prilepsko polje odvijalo se od 1922. (najveći talas do 1925) i sa smanjenim intenzitetom trajalo je do 1937/1838. godine. Kolonisti su (namerno od strane lokalne vlasti) bačeni na najniže kote u Prilepskom polju – podvodnom terenu gde su podizali naselja (Aleksandrovo, Karađorđevo, Petrovo, Novo Lagovo i Miloševo), izoravali vekovima neobrađivane pašnjake i močvarne ritove, pravili sisteme kanala za odvodnjavanje viška vode i dr.
Državna pomoć bila je nedovoljna da naseljenici „stanu na svoje noge”. Dve decenije, koliko su Dalmatinci proveli u Makedoniji, mogao bi da se za sve da izraz da su stalno bili u „ fazi podizanja” kako kuća, tako i pomoćnih prostorija, stvaranja stočnog fonda, nabavci poljoprivrednog inventara.
Posle peticije nezadovoljnih Dalmatinaca koje su masovno kosile razne bolesti, naročito decu, kolonije su preseljene na pogodnije lokacije.
– To je bilo njihovo treće po redu ognjište za samo nekoliko godina – navodi Meljanac. Zatim nastavlja: – Taman kada su postigli vidan ekonomski napredak i demografski bum i dopremili dosta građevinskog materijala za podizanje crkve u centru najvećeg naselja Aleksandrova, u jesen 1941. godine proterani su iz svojih kuća.
Novu, četvrtu životnu deonicu proveli su u izbeglištvu po selima na prostoru od Toplice, preko Zaplanja pa do Timočke Krajine, a peto prinudno ognjište usledilo je posle Drugog svetskog rata kada su preseljeni u Banat.
U potrazi za boljim životom
– Iz banatskih sela većina potomaka se, u potrazi za boljim životom, zaputila ka srpskim gradovima, a neki su se obreli na prostoru od Amerike do Australije. Primera radi, od jedanaestoro dece moga deda Đure i baba Stane u Sutjesci je ostalo četvoro, troje je nastavilo život u Beogradu, po jedno u Kragujevcu, Zrenjaninu, Prilepu i Melburnu – kaže naš sagovornik.
Nije mu poznato, kako dodaje, da li postoji još neka knjiga u kojoj se obrađuje životni usud srpskog naroda zbog čestih prinudnih seljenja, ali je siguran da je pet ognjišta na različitim prostorima i u različitim državnim uređenjima previše za jednog poljoprivrednika – težaka kome treba kontinuitet da na jednom mestu uzdigne gazdinstvo.
Smiraj u ravnom Banatu
Meljanac je do sada objavio više knjiga. Prvu – „Prilepski kontrasti”, posvetio je srpskim seljacima – ratnicima oslobodiocima Maćedonije od Osmanske carevine, drugu „Miloševo –naseobina udovica” posvetio je senima nevinih Vrličana koje su kod Kruševa, 1942. godine masakrirali bugarski okupatori. Knjige prate i dokumentarci „Zasijaše grobovi solunaca”, „Drevni vaskršnji običaj” i „Dalmatinski smiraj u ravnom Banatu”.
